Skuteczność zakazu dyskryminacji. Rola Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Informacje na temat Skuteczność zakazu dyskryminacji. Rola Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej.

Autorki: Justyna Maliszewska-Nienartowicz, Aleksandra Szczerba

Niniejsza monografia koncentruje się na zasadzie równości i zakazie dyskryminacji w prawie unijnym. Autorki analizują zwłaszcza rolę Trybunału Sprawiedliwości w kształtowaniu prawa antydyskryminacyjnego UE, w tym ustalaniu standardu ochrony obowiązującego w jego ramach. Dlatego też szczególny akcent został położony na prezentację najważniejszych rozstrzygnięć tej instytucji – wybrane ich fragmenty są przytoczone w monografii, a następnie omówione, często wraz z wcześniejszymi wyrokami dotyczącymi danej kwestii. Ich analiza potwierdza, że mimo zasadniczo pozytywnej roli Trybunału Sprawiedliwości w zakresie rozwijania unijnych standardów równego traktowania, mamy do czynienia również z takimi zagadnieniami, w których powinien rozważyć zmianę swojego stanowiska. Obejmują one m.in. dyskryminację opartą na więcej niż jednym zabronionym kryterium, działania pozytywne na rzecz kobiet oraz zbyt daleko idący zakres uzasadnienia dyskryminacji pośredniej, ze względu na wymagania zawodowe i na wiek.

Publikacja skierowana jest do szerokiego grona czytelników zainteresowanych tematyką praw człowieka i równości. Stanowi użyteczne źródło wiedzy dla osób stosujących regulacje krajowe implementujące unijne prawo antydyskryminacyjne, m.in. sędziów, adwokatów czy radców prawnych, jak również dla osób studiujących prawo lub stosunki międzynarodowe. Dostarcza bowiem wartościowych informacji na temat unijnych przepisów zakazujących dyskryminacji i sposobie ich stosowania, co jest istotne także z uwagi na dynamikę zmian w tym obszarze.

Spis treści

Wykaz skrótów

Wstęp

Rozdział I. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości dotyczące form dyskryminacji

1. Dyskryminacja bezpośrednia

1.1. Zarys ewolucji koncepcji w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości

1.2. Definicja dyskryminacji bezpośredniej w aktach prawa wtórnego Unii Europejskiej

1.3. Dyskryminacja bezpośrednia w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości

1.3.1. Porównywalność sytuacji – na przykładzie wyroku w sprawie C‑450/18, Instituto Nacional de la Seguridad Social (dodatek do emerytury dla matek)

1.3.2. Zamknięty katalog wyjątków od zakazu dyskryminacji bezpośredniej – na przykładzie wyroku w sprawie C‑450/18, Instituto Nacional de la Seguridad Social (dodatek do emerytury dla matek)

1.3.3. Praktyka administracyjna jako źródło dyskryminacji bezpośredniej – na przykładzie wyroku w sprawie C‑113/22, TGSS (Refus du complément de maternité)

2. Dyskryminacja pośrednia

2.1. Zarys ewolucji koncepcji w orzecznictwie

2.2. Definicje w aktach prawa wtórnego Unii Europejskiej

2.3. Kryteria dyskryminacji pośredniej – orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości

2.3.1. Niekorzystny wpływ neutralnego środka i krąg podmiotów chronionych – na przykładzie wyroku w sprawie C-83/14, CHEZ Razpredelenie Bulgaria

2.3.2. Wykazywanie niekorzystnego wpływu neutralnego środka na grupę chronioną za pomocą danych statystycznych – na przykładzie wyroku w sprawie C-161/18, Violeta Villar Láizprzeciwko INSS i TGSS

2.3.3. Obiektywne uzasadnienie środków stosowanych przez państwa członkowskie – na przykładzie wyroku w sprawie C-625/20, INSS (Cumul de pensions d’invalidité professionnelle totale)

2.3.4. Obiektywne uzasadnienie środków stosowanych przez pracodawców – na przykładzie wyroku w sprawach połączonych C-804/18 i C-341/19, WABE

3. Dyskryminacja ze względu na więcej niż jedno zabronione kryterium

3.1. Dyskryminacja ze względu na więcej niż jedno zabronione kryterium jako forma nierównego traktowania

3.2. Definicja dyskryminacji krzyżowej w aktach prawa wtórnego Unii Europejskiej

3.3. Dyskryminacja ze względu na więcej niż jedno kryterium w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości – na przykładzie wyroku w sprawie C-148/22, Commune d’Ans

4. Podsumowanie

Rozdział II. Niedozwolone kryteria różnicujące z artykułu 19 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej w rozstrzygnięciach Trybunału Sprawiedliwości

1. Płeć

1.1. Specyfika kryterium i jego regulacja w prawie Unii Europejskiej

1.1.1. Specyfika kryterium

1.1.2. Regulacja kryterium w prawie Unii Europejskiej

1.2. Podmiotowy i przedmiotowy zakres zakazu dyskryminacji ze względu na płeć

1.2.1. Podmioty uprawnione i zobowiązane

1.2.2. Zakres przedmiotowy ochrony przed dyskryminacją ze względu na płeć

1.2.2.1. Równe traktowanie ze względu na płeć w zakresie zatrudnienia

1.2.2.2. Równe traktowanie ze względu na płeć w sferze zabezpieczenia społecznego

1.2.2.3. Zakaz dyskryminacji ze względu na płeć w dostępie do dóbr i usług

1.3. Wybrane przykłady regulacji krajowych oraz praktyk objętych zakazem dyskryminacji ze względu płeć – przegląd orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości

1.3.1. Niedopuszczalność ograniczenia bezpośredniej skuteczności artykułu 157 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej do przypadków „takiej samej pracy” – na przykładzie wyroku w sprawie C-624/19, Tesco Stores

1.3.2. Odmienny wiek przejścia w stan spoczynku dla kobiet i mężczyzn – sędziów i prokuratorów – na przykładzie wyroku w sprawie C‑192/18, Komisja przeciwko Polsce

1.3.3. Przyznanie jedynie pracownicom uprawnienia do urlopu następującego po upływie urlopu macierzyńskiego – na przykładzie wyroku w sprawie C-463/19, Syndicat CFTC

1.3.4. Zakaz środków wyłączających blankietowo możliwość zatrudnienia ze względu na płeć – na przykładzie wyroku w sprawie C-203/03, Komisja przeciwko Austrii

1.3.5. Podsumowanie

2. Pochodzenie rasowe lub etniczne

2.1. Specyfika kryterium i jego regulacja w prawie Unii Europejskiej

2.1.1. Specyfika kryterium

2.1.2. Regulacja kryterium w prawie Unii Europejskiej

2.2. Podmiotowy i przedmiotowy zakres zakazu dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne

2.2.1. Podmioty uprawnione i zobowiązane

2.2.2. Zakres przedmiotowy ochrony przed dyskryminacją ze względu na pochodzenie rasowe i etniczne

2.3. Przykłady regulacji krajowych oraz praktyk objętych zakazem dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowej i etniczne – przegląd orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości

2.3.1. Oświadczenia pracodawcy o niezatrudnianiu pracowników o określonym pochodzeniu rasowym lub etnicznym jako dyskryminacja bezpośrednia – na przykładzie wyroku w sprawie C-54/07, Feryn

2.3.2. Gorsze traktowanie osób należących do romskiej grupy etnicznej w zakresie dostarczania energii elektrycznej – na przykładzie wyroku w sprawie C-83/14, CHEZ Razpredelenie Bulgaria

2.3.3. Podsumowanie

3. Religia i przekonania/światopogląd

3.1. Specyfika kryterium i jego regulacja w prawie Unii Europejskiej

3.1.1. Specyfika kryterium

3.1.2. Regulacja kryterium w prawie Unii Europejskiej

3.2. Podmiotowy i przedmiotowy zakres zakazu dyskryminacji ze względu na religię

3.2.1. Podmioty uprawnione i zobowiązane

3.2.2. Zakres przedmiotowy ochrony przed dyskryminacją ze względu na religię

3.3. Przykłady regulacji krajowych oraz praktyk objętych zakazem dyskryminacji ze względu na religię i przekonania – przegląd orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości

3.3.1. Przepisy krajowe przyznające prawo do dnia wolnego od pracy oraz ekwiwalentu za pracę w tym dniu członkom niektórych kościołów – na przykładzie wyroku w sprawie C-193/17, Cresco Investigation

3.3.2. Obowiązek przestrzegania określonej koncepcji małżeństwa wyznaniowego jako przejaw etyki opartej na religii lub przekonaniach – na przykładzie wyroku w sprawie C-68/17, IR

3.3.3. Zakaz noszenia symboli dających wyraz przekonaniom religijnym w miejscu pracy – na przykładzie wyroku w sprawie C-157/15, G4S Secure Solutions

3.3.4. Podsumowanie

4. Wiek

4.1. Specyfika kryterium i jego regulacja w prawie Unii Europejskiej

4.2. Podmiotowy i przedmiotowy zakres zakazu dyskryminacji ze względu na wiek

4.3. Przykłady regulacji krajowych oraz praktyk objętych zakazem dyskryminacji ze względu na wiek – przegląd orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości

4.3.1. Regulacje przewidujące ustanie stosunku pracy z powodu osiągnięcia określonego wieku – na przykładzie wyroku w sprawie C-143/16, Abercrombie & Fitch Italia

4.3.2. Regulacje ustalające granice wieku dla celów rekrutacji – na przykładzie wyroku w sprawie C-304/21, VT przeciwko Ministero dell’Interno

4.3.3. Regulacje określające zasady wynagradzania i awansów

4.3.4. Regulacje dotyczące rozwoju kariery zawodowej (w tym uwzględniania doświadczenia zawodowego)

4.3.5. Pozostałe regulacje krajowe

4.3.6. Podsumowanie

5. Niepełnosprawność

5.1. Specyfika kryterium i jego regulacja w prawie Unii Europejskiej

5.1.1. Ewolucja pojęcia niepełnosprawności w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości

5.1.2. Regulacja kryterium w prawie Unii Europejskiej

5.2. Podmiotowy i przedmiotowy zakres zakazu dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność

5.2.1. Podmioty uprawnione i zobowiązane

5.2.2. Zakres przedmiotowy ochrony przed dyskryminacją ze względu na niepełnosprawność (ze szczególnym uwzględnieniem postanowień dyrektywy 2000/78)

5.3. Przykłady regulacji krajowych oraz praktyk objętych zakazem dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność – przegląd orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości

5.3.1. Regulacje i praktyki dotyczące rozwiązania umowy o pracę z osobą niepełnosprawną – na przykładzie wyroku w sprawie C-397/18, Nobel Plastiques Ibérica

5.3.2. Pozostałe regulacje krajowe i praktyki

5.3.3. Podsumowanie

6. Orientacja seksualna

6.1. Specyfika kryterium i jego regulacja w prawie Unii Europejskiej

6.1.1. Specyfika kryterium

6.1.2. Regulacja kryterium w prawie Unii Europejskiej

6.2. Podmiotowy i przedmiotowy zakres zakazu dyskryminacji ze względu na orientację seksualną

6.2.1. Podmioty uprawnione i zobowiązane

6.2.2. Zakres przedmiotowy ochrony przed dyskryminacją ze względu na orientację seksualną

6.3. Przykłady regulacji krajowych oraz praktyk objętych zakazem dyskryminacji ze względu na orientację seksualną – przegląd orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości

6.3.1. Gorsze traktowanie osób homoseksualnych w zakresie dostępu do zatrudnienia i pracy w postaci homofobicznych oświadczeniach – na przykładzie wyroku w sprawie C-81/12, Asociaţia Accept

6.3.2. Gorsze traktowanie osób ze względu na orientację seksualną w dostępie do i warunków działalności na własny rachunek – na przykładzie wyroku w sprawie C-356/21, TP (Monteur audiovisuel pour la télévision publique)

6.3.3. Gorsze traktowanie osób pozostających w związkach jednopłciowych w zakresie wynagradzania i innych warunków pracy – na przykładzie wyroku w sprawie C-267/06, Maruko

6.3.4. Gorsze traktowanie rodzin osób nieheteronormatywnych w zakresie swobody przepływu osób – na przykładzie wyroku w sprawie C-673/16, Coman i in.

6.3.5. Podsumowanie

Rozdział III. Sądowa koncepcja dopuszczalnych odstępstw od zakazu dyskryminacji

1. Odstępstwa o charakterze ogólnym

1.1. Obiektywne uzasadnienie w ramach zakazu dyskryminacji pośredniej

1.1.1. Ogólna charakterystyka koncepcji

1.1.2. Etapy kontroli obiektywnego uzasadnienia – na przykładzie wyroku w sprawie C-223/19, YS (emerytury zakładowe personelu kierowniczego)

1.1.3. Cele uznane za zgodne z prawem: ocena środków państw członkowskich – na przykładzie wyroku w sprawie C-123/10, Brachner

1.1.4. Cele uznane za zgodne z prawem: ocena środków pracodawców na przykładzie wyroku w sprawie C-427/11, Kenny i inni

1.1.5. Test proporcjonalności – na przykładzie wyroku w sprawie C-389/20, TGSS (Chômage des employés de maison)

1.1.6. Podsumowanie

1.2. Wymagania zawodowe

1.2.1. Przesłanki zastosowania wyłączenia

1.2.2. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości dotyczące wyjątku od zakazu dyskryminacji ze względu na płeć – na przykładzie wyroku w sprawie C-595/12, Napoli

1.2.3. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości dotyczące dyskryminacji ze względu na wiek – na przykładzie wyroku w sprawie C-304/21, VT przeciwko Ministero dell’Interno

1.2.4. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości dotyczące religii – na przykładzie wyroku w sprawie C-188/15, Bougnaoui

i ADDH

1.2.5. Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości dotyczące niepełnosprawności – na przykładzie wyroku w sprawie C-824/19, Komisia za zashtita ot diskriminatsia

1.2.6. Podsumowanie

1.3. Środki niezbędne w społeczeństwie demokratycznym

1.3.1. Charakter odstępstwa

1.3.2. Ocena skuteczności powołania się na omawiane odstępstwo – na przykładzie wyroku w sprawie C-795/19, Tartu Vangla

2. Odstępstwa dotyczące poszczególnych kryteriów

2.1. Uzasadnione odmienne traktowanie ze względu na płeć w zakresie dostarczania towarów i usług – na przykładzie wyroku w sprawie C-236/09, Test-Achats

2.2. Wyjątki od zakazu dyskryminacji ze względu na wiek

2.2.1. Przesłanki zastosowania wyłączenia

2.2.2. Uzasadnienie regulacji krajowych dotyczących ustania stosunku pracy z powodu osiągnięcia określonego wieku – na przykładzie wyroku w sprawie C-143/16, Abercrombie & Fitch Italia

2.2.3. Regulacje określające zasady wynagradzania i awansów – na przykładzie wyroku w sprawach połączonych C-501/12

do 506/12 oraz C-540-541/12, Specht i inni

2.2.4. Pozostałe regulacje i praktyki krajowe

2.2.5. Podsumowanie

2.3. Racjonalne usprawnienia dla osób niepełnosprawnych

2.3.1. Regulacje prawne

2.3.2. Doprecyzowanie pojęcia racjonalnych usprawnień – na przykładzie wyroku w sprawach połączonych C-335/11 i C-337/11, HK Danmark przeciwko Dansk almennyttigt Boligselskab oraz Dansk Arbejdsgiverforening

2.3.3. Zwolnienie osoby niepełnosprawnej bez uprzedniego wprowadzenia racjonalnych usprawnień – na przykładzie wyroku w sprawie C-795/19, Tartu Vangla

2.3.4. Podsumowanie

3. Szczególna rola działań pozytywnych

3.1. Pojęcie, charakter prawny i regulacja w prawie Unii Europejskiej

3.2. Działania pozytywne na rzecz kobiet i mężczyzn – na przykładzie wyroku w sprawie C-104/09, Roca Álvarez

3.3. Działania pozytywne na rzecz osób niepełnosprawnych – na przykładzie wyroku w sprawie C-406/15, Milkova

3.4. Działania pozytywne na rzecz pozostałych grup chronionych – na przykładzie wyroku w sprawie C-193/17, Cresco Investigation

3.5. Podsumowanie

Uwagi końcowe

Bibliografia